BEYOND GÖBEKLİTEPE

Nezih Başgelen’in, 20 Kasım 2015′ tarihinde, Karia Princess otelinde yaptığı sunumun özeti.

21 Kasım 2015 günü, her zaman etkinliklerimizi içtenlikle destekleyen Karya Princess Oteli’nin konferans salonunda, bana biraz hüzün ama daha çok özlemle 20’li yaşlarımı anımsatan eski arkadaşım, okuldaşım, arkeolog Nezih Başgelen’in Göbeklitepe’yi anlatacağı HERO3A sunumu gerçekleşti.

HERO3A’nın tüm etkinliklerinin yanısıra, özenle seçilen konferansları hep büyük ilgi görmekteydi ve bizler için bir gurur vesilesiydi.

Ancak Karya Princess Oteli’nin 150 kişi kapasiteli konferans salonu bu sefer hıncahınç doluydu. Dinleyiciler aralarında en ufak bir boşluk bırakmadan, hatta yerlerde oturarak ve duvar diplerinde ayakta durarak azimle bu konferansı izlemeye çalıştılar. Bu da bana Bodrum’un bizimkiler gibi kültürel etkinliklere ne denli ihtiyaç duyduğunu ve bu ihtiyacı karşılayan bir kurum olarak ne denli önemli bir hizmet verdiğimizi gösterdi ve beni mutlu etti.

Gelelim Nezih Başgelen’in  Göbeklitepe hakkında anlattıklarına:

Göbeklitepe, Şanlıurfa’nın Örencik Köyü yakınlarında, şehir merkezinin yaklaşık 18 km. doğusunda bölgeye hakim bir tepe  üzerinde,toplam 80 dönüm bir alan kaplayan, dünyanın bilinen en eski kült merkezidir. Göbeklitepe’deki yapılar, günümüzden 11.000 yıl önce inşa edilmiştir. Yani taş devri dönemine ait  ve dünyanın bilinen en eski yapılarından olan İngiltere’deki Stonehenge’den 6000, Mısır piramitlerinden ise, 7000 yıl daha eskidir. Mezopotamya ve Maya gibi medeniyetlerden de çok öncesine tarihlenmektedir. İnsanlığın, “yontma taş” (paleolitik) dönemde “avcı-toplayıcılar” olarak mağaralarda yaşarken, “cilalı taş” (neolitik) döneminde bitki ve hayvanları ehlileştirerek yerleşik düzene geçtiğini bilinmektedir.

Nezih Başgelen, Göbeklitepe Tapınağının buz devrinin sonlarında, Nuh tufanı öncesinde, “Cilalı taş” devri insanı ve ilkel olduğunu varsaydığımız, avcılık ve toplayıcılıkla uğraşan, yani tarım öncesi bir toplum tarafından, MÖ 11.000-9000’de inşa edildiğine dikkat çekmiştir.  Böylece çok yüksek düzeyde yetenek, işgücü, sanatkârlık, ince düşünce ve tasarım gerektiren Göbeklitepe oluşumu, bir Neolitik devrim ve insanlığın kültürel evriminin belki de en büyük dönüm noktası olmuştur. Göbeklitepe, konumu, boyutları, tarihlendirilmesi ve yapılarının anıtsallığı ile Neolitik dönem için ünik bir kutsal alandır.

1994 yılında Heidelberg Üniversitesi’nden Prof. Dr. Klaus Schmidt tarafından bölgede yapılan araştırmada, sitenin anıtsal karakteristiği ve buna bağlı olarak arkeolojik değeri dikkati çekmiştir. 1995 yılında Şanlıurfa Müze Müdürlüğü Başkanlığı’nda ve Alman Arkeoloji Enstitüsü’nden Arkeolog Harald Hauptmann’ın danışmanlığında yüzey araştırmaları yapılmıştır.1996 yılından 2006 yılına kadar, Alman Arkeoloji Enstitüsü’nden Arkeolog Prof. Dr. Klaus Schmidt danışmanlığında kazı çalışmaları sürdürülmüştür. Göbeklitepe’deki kazı çalışmaları, 2007 yılından itibaren, kendisini adeta bu bölgeye ve bu kazıya adayan Klaus Schmidt’in 20 Temmuz 2014 tarihindeki ölümüne kadar onun başkanlığında yürütülmüştür. Prof. Dr. Klaus Schmidt, kazı çalışmaları sırasında, tepede, üzerine ilginç oymalar nakşedilmiş bir dizi devasa taş sütun bulmuştur. Yer altı radarı kullanılarak, 20 futbol sahasına eşdeğer, 90.000 metrekare yüzölçümlü bir alanda yapılan etüt çalışmaları sayesinde, Klaus Schmidt ve ekibi, dört taş çemberi günışığına çıkarmıştır. Ama yer altı radarının çıkardığı renkli haritalar, bunun sadece yapının küçük bir kısmı olduğunu göstermiştir. Haritaya göre, dairesel yapılardan, tepenin altında gömülü en az 16 tane daha vardır. Her bir çember, T şeklinde büyük sütunlarla ayrılmış yüksek taş duvarlardan oluşmaktadır. Ortalarında ise, tek parça kayadan oyularak şekillendirilmiş, yaklaşık 16 ton ağırlığında ve beş buçuk metre yüksekliğinde, iki dikilitaş bulunmuştur.

Göbekli Tepe kazılarında, “olağanüstü ve benzersiz” olarak nitelendirilen buluntular elde edilmiş, üzerinde hayvan rölyeflerinin olduğu, çapı 20 metreyi, boyu insan boyunu aşan dev “T” şeklinde sütunlar ortaya çıkarılmıştır. Çapları 30 metreyi bulan, yaklaşık 20 yuvarlak ve oval yapı vardır. Bu oval yapıların ortasında “T” biçiminde, 10–12,5 metre yüksekliğindeki, kireçtaşından yapılmış dikilitaşlar yuvarlak planda dizilmiş ve araları taş duvarla örülmüştür. Bu yapının merkezine de daha yüksek boyda iki dikilitaş karşılıklı olarak yerleştirilmiştir. Tapınağın yapılış amacının sırrının, taş sütunlara oyulan figürlerle bağlantılı olabileceği düşünülmektedir. Bu dikilitaşların çoğunun üzeri, insan, el ve kol, çeşitli hayvan ve soyut sembollerle, kabartma ya da oyularak betimlenmiştir. Dikilitaşların üzerindeki kabartmalarda, kaburga kemiklerine varana dek en ince ayrıntısına kadar düşünülmüş, aslan, boğa, yaban domuzu, tilki, yılan, yaban ördekleri ve akbaba gibi, 20’ye yakın türde hayvan figürü vardır. Timsah, domuz ya da aslan rölyefi yapan heykeltraş, taşı yontmaya başlamadan önce neyi nasıl yapacağını planlamak durumundaydı, dolayısıyla bu görkemli yapıların ilkel taş aletlerle inşa edilmiş, obsidyen (volkanik cam) taşıyla oyulduklarına inanmak hayli güçtür. Taş sütunların henüz yerdeyken oyulup şekillendirildiğini ve daha sonra ön tarafından yukarı doğru kaldırıldığı, “T” şeklindeki sütunların ise sembolik insan olduğu varsayılmıştır.

Çevrede bulunan kayalık bir arazi de, sütunları yapmakta kullandıkları taş ocağının bir parçasını oluşturuyormuş. Onlarca ton ağırlıktaki kireç taşlarının taş ocağında kesilmesinin, ya da yontularak çıkarılmasının, istenen yere taşınmasının kusursuz bir uzmanlık istediği açıktır. Ayrıca taştan anıtların, teknik bilgi sahibi olmaksızın, dikilmesi imkânsız görünüyor.

Nezih Başgelen, Göbeklitepe’nin bir yerleşim alanı olmaktan çok bir kutsal alan olduğu tesbit edilmiş olmasına rağmen, daha derinlemesine radarla yapılan araştırmalarda üzerinde bulunduğu tepenin aslında çok katmanlı bir yeraltı kenti bulunduran bir höyük olduğunun anlaşıldığını ifade etti. Göbeklitepe’nin bir kült merkezi olarak kullanımının MÖ. 8000 dolaylarına kadar devam ettiği ve bu tarihlerden sonra terk edildiği anlaşılmaktadır.

Göbeklitepe’ye hem yer, hem zaman olarak yakın başka yerleşik düzen kurulmuş bölgeler de bulunmuştur. Göbeklitepe ile aynı döneme ait Kortiktepe yerleşimleri arasında 200 kilometre mesafe vardır. Ama burası, yaşayanlar ve ölüler şehri olarak yanyana iki yerleşim şeklindedir ve ölülerin burada açıkta bırakılmayarak  mezar kente gömüldüğü gözlemlenmektedir.

5000 ila 10000 yıllık kaya resimleriyle ünlü olan bu bölgede, bize birçok ipucu veren bu resimlerine göre, orada oldukça gelişmiş birilerinin yaşadığı kesindir. Göbekli Tepe’den yaklaşık bin yıl sonra Nevali Cori’deki yerleşim yerinde çanak-çömlekli, ancak hâlâ çok ilkel bir yaşam başlayabildiği görülmektedir. Nevali Çori, Atatürk Barajı’nın sular altında bıraktığı Şanlıurfa‘nın Hilvan ilçesine bağlı Kantara köyünde yer alan ilk yerleşim yerlerinden biridir. 1980’li yılların sonunda ve 1990’ların başındaki kurtarma kazılarıyla, Halfeti barajı suları altında kalmadan önce, burada bulunan eserler Urfa müzesine taşınmıştır. Nevali Çori’de, duvarlarında 13 taş sütun bulunan dörtgen biçiminde bir yapı ve ortasında ise, elleri ve kolları olan ancak yüzü işlenmemiş insan figürlü iki adet dikilitaş ve daha sonraki medeniyetlerde görülecek olanlara öncü olan desenli, boyalı çanak çömlek bulunmuştur.  Burada bulunan ve Göbeklitepe Tapınağından daha küçük olan tapınak sökülmüş, müzede yeniden monte edilerek kurtarılmıştır.

Nevali Çori ve yakın çevresindeki benzer yerleşim yerlerinde Göbeklitepe’nin önemini yitirdiği zamana denk gelen benzer bazı kutsal mekânlar görülmektedir. Burasının Çatalhöyük’ten sonra kurulmuş bir yerleşim yeri olduğu düşünülmektedir. Çatalhöyük gibi yerleşim yerleri Sümer’den çok daha eskidir. Önce Göbeklitepe’de, sonra Çatalhöyük’te yerleşik kültür giderek batıya kaymış, Ege’de, Trakya’da ve Balkanlar’da, Neolitik yapılanmalar görülmüştür. Önemli bir detay da, bu gün kullandığımız buğday (büyük bir ihtimalle Sümerlerin de kullandığı) Göbekli Tepe’nin yakınında bulunan Karacadağ yöresinden dünyaya yayılmıştır ki, bunda Göbeklitepe’nin rolü büyük olmalıdır.