ANCIENT HALICARNASSUS AND ITS MONUMENTS

Presentation by Professor Paul Pedersen, Department of Culture and Society, Aarhus University, Denmark, at Karia Princess Hotel on 12 November 2014.

‘Bodrum has unique potential for becoming a historical town of outstanding importance. But it must be treated with care and respect for what previous generations have achieved and left to us to transfer to future generations.’

So concluded Professor Pedersen in his talk to a well-attended audience invited by Hero3a – a talk which covered the story of Ancient Halicarnassus and the work of Danish archaeologists who have worked here for almost fifty years on a variety of projects.

WHY HALICARNASSUS?

Maybe you wonder why we Danish are so interested in doing research in historical places in Turkey? It is partly because Danish archaeologists believe that we can always learn from other societies in history. It is also because we think that the origins of the modern Danish and Western culture of to-day are to be found in the Mediterranean countries, especially in Italy, Greece and Turkey. We believe, for example, that democracy was originally established in Athens, the principles of science were first developed by the philosophers in Ionia in Western Anatolia and the ideas of history were first created by Herodotus of Halicarnassus. Each and every student person in Danish High School must read some texts by Herodotus from Halicarnassus.

The Danish relationship with the ancient Mediterranean is reflected in buildings such as the front porch of the cathedral in Copenhagen, the Court of Justice and even the railway station in my home town, Aarhus, is shaped like an Ionian temple, most probably inspired by the Temple of Apollo at Didyma. Denmark is a country of little more than 5 million inhabitants and so the project in Bodrum has always been on a small scale. However by combining the knowledge and efforts of our Turkish partners with our studies, we believe that we know much more about ancient Halicarnassus now than when it all started almost 50 years ago.

It is important to note, that Halicarnassus is not like any other ancient city in Turkey. There are plenty of cities which have ruins that are far better preserved with columnar streets, enormous Roman baths, triumphal gates and temples still almost completely preserved. These are however almost all of Roman date and half a millennium after the time of Mausolus.

Halicarnassus probably also had a number of buildings like these, but what is really special about ancient Halicarnassus is that at some periods and especially at the time of the so-called Late-Classical period from 400 to 323, Halicarnassus played an extraordinary role in an extremely important period of history.

This is when the Mausolus family – the Hekatomnids – entered the historical arena. They were appointed Persian governors or satraps about 392 BC and it became their job to protect the western border of Persia and the Persian interests in the Aegean Sea. This situation lasted until Alexander the Great started conquering the Persian Empire in 334 BCE.

The great importance of the Mausolus family and of Halicarnassus was that these were instrumental in shaping the new Late-Classical and Hellenistic art, culture and architecture – often referred to as The Ionian Renaissance. Of course this new culturally rich period was not restricted to Caria. It very soon also reached Ephesus where the old Artemisian temple was rebuilt and, like the Mausoleum, became one of the Seven Wonders of the World.

Family of Mausolus

Hekatomnos, who probably became satrap in 392 BCE, was married to Aba and they had five children: Mausolus, who married Artemisia and Idrieus who married Ada and finally Pixodaros who married a Cappadocian princess Aphneis, with whom he had the daughter Ada the Second. Probably these marriages were a formal arrangement as also seen in some Hellenistic and Egyptian royal families.

There was an attempt to arrange a marriage between Alexander the Great and the daughter of Pixodaros, but Philip the Second, Alexander’s father was against it.

In 334 BC Alexander conquered Halicarnassus – and on this occasion Alexander was adopted by Ada the First as her son and he installed her for some years as his governor in Halicarnassus. In 377 BCE Hekatomnos died and Mausolus became satrap. Soon afterwards, perhaps about 370, Mausolus moved his capital of the Carian satrapy and city of residence to Halicarnassus

HALICARNASSUS THROUGH THE EYES OF THE ROMAN WRITER, VITRUVIUS

Vitruvius made a highly unusual and detailed description of Halicarnassus about 340 years after Mausolus. The city was no doubt re-founded by Mausolus soon after he came to power. It was clearly designed according a great master plan which right from the beginning included the enormous mausoleum terrace with Mausolus’ own tomb building.

Why Mausolus made Halicarnassus his new residence city instead of Mylasa is quite obvious. Persia had just re-gained control of the whole of western Asia Minor and therefore the western border of Persia now constituted the coastline of Anatolia towards the Aegean. Therefore Mausolus needed a fleet and a strong naval base to protect Persian interests in the Aegean area. He found that Halicarnassus had an extremely fine natural harbour and from the bay his ships could run north or south in relatively protected waters behind Kara Ada. The location of the old city of Halicarnassus was ideal for him.

But he would also need a large population to inhabit his new capital and to man the very large city wall. He therefore forced the population of eight existing towns to settle in three new ones – Myndos, Halicarnassus and Theangela.

For some reason Vitruvius was clearly very fond of Halicarnassus and of Mausolus’s architect, Pytheos. Vitruvius describes Halicarnassus as a theatre. Looking north from the sea:

lowermost is the forum, agora or marketplace, which is like the orchestra pit
a wide street is situated halfway up similar to the praecinctio – diazoma or passage midway across an auditorium in a theatre. This is the main street of Halicarnassus (Turgut Reis Caddesi) where the Mausoleum is located
on the uppermost curve of the theatre there is the sanctuary of Mars/Ares.

Vitruvius then turns around to look south:

on the right wing of the natural theatre there is the sanctuary of Aphrodite and Hermes and the Salmakis fountain
on the left wing of the natural theatre is the palace of Mausolus.

Vitruvius then describes the view from the Palace of Mausolus:

to the right you see the harbour and the market place and the whole circuit of the city wall
down below to the left there is the secret harbour under the high ground, where Mausolus could communicate with his soldiers and sailors without anyone knowing.

The Harbour and Agora

Of the harbour one very unusual feature is preserved – the sunken, underwater mole, which is clearly seen on old photos. This mole probably secured the naval harbour on the east side of the mole. In ancient times the war ships had to be taken on land to be protected in ship sheds. These could have been around the area of the belediye and the mosque. How would this work with the war stratagem of Artemisia?

The marketplace probably covered a quite large area east of the Mausoleum up to Turgut Reis Caddesi, but no secure remains have been found except from a few inscriptions mentioning the market police (agoranomoi) and the fragment of a decree concerning maximum prices.

The main street and streetplan

The main street and the entire ancient street plan are clearly reflected in modern Bodrum. In the area inside the ancient city walls almost all big and small streets and even gardens follow the plan of Mausolus’ city. In particular Turgut Reis Caddesi clearly follows the main street of ancient Halicarnassus running almost exactly east-west. We know that north of the Mausoleum the main street was 15 metres wide. Maybe it will be possible in the future to find more streets during modern excavation so that we can find out about the details of the organization of ancient Halicarnassus.

The Sanctuary of Ares or Mars

The sanctuary of Mars, the god of War, must have been a very important sanctuary in ancient Halicarnassus. From Vitruvius we know that the statue inside the temple was by the famous sculptor Leochares or by Timotheos, who both worked on the Mausoleum. The temple is from the same time as the Mausoleum and from the few remains of its marble architecture still to be seen on the terrace we can see that it was a very big temple. Its columns were about twelve metres high and comparable in size to those of the temple of Athena at Priene.

The temple was placed on a huge terrace 105 metres wide exactly as the Mausoleum terrace and it was, like the Mausoleum, one of the most dominating buildings in ancient Halicarnassus. To-day the Çevre Yol runs through the terrace, but one fine corner can be seen from the modern street. A hundred and fifty years ago the British archaeologist C.T. Newton excavated the foundations of the temple inside the terrace but this was very insufficiently documented and the remains should certainly be excavated again. On the east side of the terrace we made some geophysical investigations in 1988, which indicated where we can expect the altar and the propylon (gateway), but it has not been possible to make any excavations here yet.

The temple of Aphrodite and Hermes and the famous fountain of Salmakis

The temple of Aphrodite and Hermes must have been situated on the Kaplan Kalesi hill, but I could see no remains of it, when my wife and I went through the place in 1978 – and to-day it is not so easy to go there as you know.

Concerning the Salmakis Fountain, however, we have been extremely lucky. Sometime around 1985 the owners of the land excavated some ancient ruins on the seaside on the east of the Kaplan Kalesi with a long inscription on one of the walls. Bodrum Museum was called to inspect the remains and Aykut Özet discovered that the inscription mentioned the nymph ‘Salmakis’. Oğuz Alpözen kindly invited the Danish team to take part in the investigation of the remains, which we did. The inscription with an unknown poem in 61 lines was regarded as the most important inscription of the decade. We held a large international symposium at Bodrum Castle with scholars from many countries. Afterwards we produced a book about the Salmakis inscription in which my colleague, Signe Isager, published the inscription.

The inscription is exceptional, not only because it gives us a new fantastic poem directly from Antiquity, but also because it gives us the exact location of the Salmakis Fountain. It also mentions mythological subjects which we did not know in this form and because it tells us that at about 100 BCE Halicarnassus was an extraordinary intellectual city very proud of its famous poets, historians and playwrights. I believe that these high cultural ambitions originated in Halicarnassus at the time of the Mausolus family – and it is good to think that modern Bodrum has similar high cultural ambitions to-day. Salmakis is certainly one of the most important discoveries in Halicarnassus.

The palace of Mausolus

According to Vitruvius, Mausolus had his palace built on the left wing of the natural theatre of the landscape, opposite the Salmakis fountain.

Although there are some difficulties in combining the description by Vitruvius with the actual remains it is beyond any doubt that the palace of Mausolus was situated where the crusader castle currently dominates all other remains. However it seems now that there are some remains preserved that may be connected to the description by Vitruvius.

In 2001 the Bodrum Museum needed to investigate inside the area of the castle in order to find out where ancient remains were located. This was important for developing the museum exhibition in the future. We managed to get some funding from the Danish Carlsberg foundation and we then did some small excavations relating to some ancient walls to be seen in the castle. It would certainly be fruitful and highly interesting to carry out additional excavations in the castle but this is what we have now:

A long and more than six metre high ancient terrace wall comparable to that of the Mausoleum terrace. It determines the layout of the west part of the castle although it is 1800 years older. And it also determines the foundations for some important constructions on the higher level created by the terrace wall.
Lowermost are the remains of a very strong foundation of exactly the same workmanship as the Mausoleum. The foundation blocks are of green lava stone from the Koyun Baba quarries and each stone is fastened to the neighbouring stones with strong iron clamps fastened with molten lead. We do not know what this foundation was for but it is clearly from the time of Mausolus and it must have carried a prestigious and very heavy building. Perhaps a temple or an outer monumental gateway to the palace.
On the ancient wall north of this foundation can be seen cuttings for two staircases leading to a higher level. If we follow the modern ramp up to the next level we see a number of smaller rooms with fine entrances. These rooms are adjacent to the large terrace wall that I mentioned a little earlier and it all clearly belongs to the same building complex as it is organized in relation to the large terrace wall. The upper rooms, I think, must be the place from where Vitruvius described the view from the palace – towards the harbour – to the market place and to the great city wall of his magnificent city.

In addition to these remains, which in my opinion must belong to the palace of Mausolus, there are two cisterns which are built by an early technique using no mortar. They could very well be from the palace also.

The City Wall

Vitruvius briefly mentions that from his palace Mausolus could see the fortifications of Halicarnassus. The city wall of Halicarnassus is in fact an extremely impressive monument.

It was vital that the new, large and monumental residence of the Mausolus family as well as the naval base was strongly defended and the building of the fortifications must have been one of the first and most important duties when the new city was built.

In 1998 the Danish group was invited by the General Director of Turkey’ s monuments and museums, Professor Ender Varinlioğlu, to participate in the restoration of the city wall of Halicarnassus, sponsored by Ericsson and Turkcell and directed by Professor Altançiroğlu from Izmir, Director Oğuz Alpözen from Bodrum Museum and by a committee of prominent Turkish researchers.

For three years my colleague Anne Marie Carstens and I had the privilege to search and document the city wall together with our team. The city wall is, however, a huge monument, and we are still working on it when possible. We hope to have permission and funding to finish the measuring of the wall in 2015 and then to produce a larger publication of our work which is already published in international periodicals.

The most impressive result of this great project is the Myndos Gate which was excavated and restored by our Turkish colleagues. It consists of a large courtyard about 25 metres square. Two strong towers are advanced a little in front of the wall and from here the defenders could hit any enemies trying to get to the gate. In front of the gate is a large fortification ditch (hendik).

But the entire seven km long wall is such an impressive monument it is really worthwhile following to see its entire length. You will see that the masonry changes according to the type of rock that could be quarried at each site along the wall and in many places you will see remains of towers and stairs, once leading to the upper storey of the towers.

The fortification consisted of a wall of probably about five to six metres in height and had a protected walk on top. Five to ten metres in front of the wall there was a deep moat or ditch (a hendik), which is well preserved, in front of the Myndos Gate, but can be seen in the landscape from many places.

The Halicarnassus fortification is distinctive in that it has four separate fortresses included in its circuit: The Salmakis fortress, a fortress on the Göktepe, a fortified area in the north-east extension and the fortified castle peninsula where the palace of Mausolus was. All along the wall there were strong towers – in some places as close as 60 metres.

The Halicarnassus city wall was the first major city-fortification to be built in Asia Minor after a long period of stagnation and it initiated a remarkable tradition of huge city walls among which are those of Herakleia, Ephesos and Pergamon where you will find features originally designed for the city wall of Halicarnassus.

MONUMENTS OTHER THAN THOSE MENTIONED BY VITRUVIUS

We have till now been looking at Halicarnassus through the eyes of the Roman writer Vitruvius, who must have visited Halicarnassus personally and we are able to identify almost all of the main features mentioned by him.

But to-day we know much more about the ancient city, including important buildings and monuments that were not mentioned by Vitruvius, some because they were not so unusual in his eyes and others because they were not built until after his time.

Theatre

The theatre of Halicarnassus was excavated by the late professor Ümit Serdaroğlu and by Bodrum Museum. It is of Hellenistic type and the skene (the background building to which the platform stage was connected) was rebuilt in an ornamental way in the Roman period. It looks much as the very early Greek theatres, and Professor Serdaroğlu believed that it was from the time of Mausolus, but of this we are not quite sure.

Stadium

Maybe it was not so impressive in the early Roman period, when Vitruvius lived, but as demonstrated by the excavations by Bahadir Berkaya and Bodrum Museum in 1988 it is large and quite well-preserved.

We look forward to the time when the Stadium of Ancient Halicarnassus will be excavated and made into one of the important archaeological sites for visitors to Bodrum.

The Roman period

Vitruvius, who wrote at the time of the first Roman emperor Augustus, could not know about the buildings that were constructed after the early Roman period.

For instance the so-called Doric Stoa or “The stoa of the thirty columns”. It is known from an engraving by the French traveller, Choiseul-de-Gouffier, who visited Bodrum in the 18^th century, but is has given rise to misunderstanding that he falsely believed this to be “Le Temple d’Ares” as written on the engraving. A large part of this columnar hall still stood in the 19^th century as we can see on an old photo, which I had the luck to discover in the British Library in London among the papers left after C T Newton. Through geophysical investigations we know that the stoa runs far longer than indicated by the few pieces of columns still standing. Newton made a small excavation here in 1855/6 and discovered that the floor of the stoa was ornamented with mosaics. The stoa has not been investigated in modern times.

The Late Roman Period

By following Vitruvius we miss in particular that Halicarnassus experienced a very rich revival in the Late Antique or Early Byzantine period between 400 and 600 CE.

This is indicated by many findings of pieces of mosaic floors in all parts of Bodrum and in particular by the discovery by Bodrum Museum of the House of Charidemos in Firkateyn Sokak by the late antique Necropolis outside the Myndos Gate; the monastery and church of Hagia Marina in Türkkuyusu; and by a habitation area very recently excavated by Bodrum Museum west of the Hagia Marina church in the Türkkuyusu Quarter.

The House of Charidemos was discovered in about 1990 by Yasar Yildiz from Bodrum Museum and in the following years large parts of it were excavated in cooperation with the Danish team. It is now being studied and published by my colleague from Aarhus University, Birte Poulsen.

During our studies of the remains we discovered that it is part of a very large and rich Late Roman house or Domus, of which Newton excavated another large part 150 years ago. When we put our plan and that of Newton together we see that the house was probably of 2000 square metres and that it had several hundred square metres of mosaics throughout its many rooms.

Many of the mosaics found by the British archaeologists they took to the British Museum while those found in recent excavations are left where they were. Plans have been made for a museum on the site, but it has not yet been carried out. Some of the new mosaics show personifications of the four seasons and others have mythological sea-creatures, fish and dolphins.

From the same time around 500 BCE is the important Late Antique necropolis outside the Myndos Gate, which was excavated by Bodrum Museum and is now also being studied and published by Birte Poulsen. This forms a small necropolis with tombs along two streets. The tombs are in two stories and the upper room was probably be used for commemoration ceremonies. The tombs were beautifully made and in many cases decorated with mosaic floors of a similar type to those in the House of Charidemos.

Hagia Marina

The Hagia Marina site in Türkkuyusu is fascinating and difficult. Newton thought that the remains here were of a fortified monastery and church and there are certainly remains of both a tower and strong walls as well as of a large church. But no investigations have been made and to my knowledge nothing is known from any historical sources about this building complex. Perhaps it should be assumed as a Late Antique mahalle in connection with the habitation area recently excavated by Bodrum Museum on the west side of the Hagia Marina complex.

Türkkuyusu is very interesting for several reasons. Because of its important period in Late Antiquity, many blocks from older buildings were re-used as seen in the old house no longer existing or by the inscribed columns which are now very difficult to find behind one of the new houses, but which were studied here by travellers in the 18^th century.

Especially interesting are some remains found here of a late classical temple from the time of Mausolus. Although we only know the temple from these blocks and marble roof tiles in secondary use, it is now referred to in classical scholarship as the “Türkkyusu Temple”.

The Mausoleum

The most important building in the new capital of the Carian satrapy was of course the tomb of Mausolus, The Mausoleum.

The Mausoleum might have been planned right from the beginning and integrated in the layout of the new Mausolus city because it is placed in the very centre of Halicarnassus on a huge terrace. But this would have been possible as a secondary thought some years after the new city was already being built. Cemeteries were always placed outside of the city walls often near the gates and along the roads leading to gates. This was the case for ancient Halicarnassus. No ordinary citizens could be buried inside the city. But clearly Mausolus was no ordinary citizen and the reason that his giant tomb could be placed in the very centre of Halicarnassus must have been that he wanted to be seen as a hero – a demi god. And in fact there was a tradition for pointing out a monument or a tomb in the centre of some Greek cities, which was regarded as the tomb of the more or less mythical person said to have founded the city. As Mausolus actually did re-found and rebuild Halicarnassus completely on a very large scale he could with some reason be regarded as the founding-hero of the city.

The Terrace

The terrace is in itself a monument of unchallenged magnificence. It was 242 metres – almost a quarter of a kilometre long east to west and 105 metres wide.

On the east side it was no less than seven metres high and built of dark blue limestone. All the way round, the Mausoleum terrace was crowned by a wall of white marble about two and a half metres high. The foundations were exceptionally well built and to my knowledge no wall compares. The large amounts of marble used for the crowning wall were too strong a temptation for the Halikarnassians of the Roman period and they took down part of it and recut the marble blocks for a new scene building of the theatre of Halicarnassus.

The crusaders robbed the stones of both the marble wall and the terrace wall and some of these can be found in certain parts of the castle and in the wall of the forecourt to the Tepeık Cami.

Although the crusaders had removed almost every block, remains of the foundations were found to show that a large entrance building was situated on the east side probably giving access directly from the market place, the Agora or forum of Halicarnassus.

It is easy to see the architectural purpose of the terrace. By its 240 metres long blue and white wall, it created an artificial landscape, or a setting for the Mausoleum building, which could no doubt be seen as far away as Kos. It must be one of the greatest terraces in ancient Greek architecture and is as impressive as the terraces of Pergamon – and of much finer materials and workmanship.

Did the terrace in the very centre of Halicarnassus have any other purpose apart from a purely, aesthetic, architectural one? We don’t know but we think that it may have had Persian style paradeisos – a beautiful botanical garden in the centre of the new capital – with the tomb of the founding hero of Halicarnassus off centre in one corner.

The monument and its quality

When the architects began building the Mausoleum they met various problems. One was that a vital aqueduct bringing fresh, cool water to the citizens of Halicarnassus passed through one corner of the building site. It came in a subterranean tunnel from a spring somewhere behind the Göktepe Hill – we don’t know exactly where – and it was an impressive piece of engineering from maybe the time of Herodotos a hundred years before Mausolus.

This did not stop the project and the architects of Mausolus simply moved the line of the aqueduct outside the construction site. The old line of the aqueduct and the important old fountain house had their roofs cut away and were filled up massively with square blocks of strong, green lava stone from the Koyun Baba quarries north of Gümüslük. In this way they could carry the enormous weights of the Mausoleum that would soon be built here.

The new branch of the subterranean aqueduct ran south and then turned east and ended in a fountain on the high east wall of the Mausoleum probably directly to the market place, where the Halikarnassians very conveniently could collect fresh water – from a fountain no doubt several kilometres away. There is no doubt that fresh water was important and there was probably a sanctuary of a water nymph connected to this fountain as there was also to the famous Salmakis Fountain by the Kaplan Kalesi in the modern military holiday camp. This relief showing Hermes and some nymphs and the water god as a bull to the left was found in the quarter of “Eski Cesme” – “the Old Fountain” in Halicarnassus.

But there were other problems with water for the architects of the Mausoleum. Mausolus wanted his tomb to be under the monument – cut out of the rock below! This of course was difficult as ground water might come up in spring and leave his sarcophagus and other tomb inventory floating around.

Therefore the architects cut a tunnel surrounding the entire building site, below the level of the water aqueduct mentioned before. The tunnels were sloping gently towards the east and if the ground water raised up to the level of this drainage system the water would gather in the tunnels and run to the east from where another tunnel led further on no doubt towards the harbour.

I have spent quite some time on describing these remains because they are authentic and original and which neither the crusaders took away for their castle in Bodrum nor the British to their museum in London.

The monument consisted of three main parts as we know both from the remains and from ancient sources such as Pliny the Elder.

Lowermost there was a solid podium about twenty-five metres in height. The core of the podium and of the entire building was made of more than a hundred thousand ashlars of green lava stone from the Koyun Baba quarries and each ashlar was connected to the neighbouring blocks with strong iron clamps fastened with molten lead – a unique technique of which I know only one other example, namely in the presumed remains of the Palace of Mausolus, to which we will return later.
The massive core of lava stone was faced with white marble. Although the crusaders burned almost all of the marble sculptures to lime enough remains to show that there were several series of at least three different sizes: natural, heroic and colossal. Some of these groups must have been placed on continuous podia surrounding the Mausoleum. Among the subjects were battles between Greeks and Persians and very interestingly one series of sculptures initiated in large scale a princely ruler iconography which came to be of importance for many future rulers. These showed the satrap hunting lions, fighting in war, performing sacred offerings to the gods and the receiving foreign embassies. What little is left of this is in the British Museum in London.
On top of the podium followed a peristyle of 36 fine Ionic columns about ten metres in height and with a newly developed column capital that was going to have a long history in ancient architecture. Above was the roof which was constructed as a stepped pyramid of 24 large steps of white marble. Perhaps Mausolus and Artemisia were represented members of the Hekatomnid dynasty that were placed between the columns. Along the edge of the roof were statues of guardian lions. On the very top of the building was a quadriga drawn by four horses of colossal size.

Other details: we know that the architect was Pytheos and that he also designed the Temple of Athena at Priene. And we know that four leading Greek sculptors worked on the Mausoleum: Leochares, Timotheos, Bryaxis and Scopas – and maybe also Praxiteles. Some of these also worked at Ephesos and sold famous works of art to Knidos which at this time must also have belonged to the Hekatomnids.

The tomb and funeral of Mausolus

We can reconstruct some of the details, although the tomb chamber has been robbed of almost every single stone.

When Mausolus was placed in his sarcophagus in the tomb, statues of some kind had been placed in room also – at least one which is preserved seems to be a servant waiting to serve Mausolus in the after world. A similar waiter is depicted on the new sarcophagus in the Hekatomneion at Mylasa and was placed inside the Belevi tomb just north of Ephesos. Around him was placed banquet service of extremely expensive colourless glass, of which small pieces were found during the excavations. Then the fine double doors between the tomb chamber and the antechamber were closed and the huge strong and heavy plug-block was shifted into position and fastened with falling bronze dowels.

Then fine jars of alabaster and fine Athenian ceramic were placed outside the tomb and the meat of 25 sheep or goats and of eight lambs, five oxen, ten cocks, three hens, eight pigeons as well as 26 hens’ eggs were placed from one side of the landing to the other in front of the staircase leading up to the surface from the tomb chamber. We do not know whether this was thought to be for Mausolus in the after world or for his share of the banquet that was going to take place next.

Because there certainly must have been a giant banquet for all those attending the funeral: family members, official guests, priests, military staff and probably artists, poets, actors and participants in the funeral games all went to join in a great banquet, the perideipnon, which normally followed the rituals at the tomb in Greek burial customs.

The perideipnon would probably have taken place in temporary tents and pavilions of which no trace has survived. But we may nevertheless have some remains from the banquet. Doctor John Lund, who made public parts of the pottery from the Mausoleum excavations, was puzzled by the fact that one well, the so-called well A, which was no longer needed after the fountain in the eastern terrace wall had been opened, had been filled up with no less than nine Chian and one Coan wine amphoras. The Chian amphoras are so similar that they are probably from the same series and the must have contained about 200 litres of expensive Chian wine. This wine must have been consumed on a very special occasion and it seems a possibility that it was precisely for the funeral feast, the perideipnon of Mausolus.

CONCLUSION

There much more to say about ancient Halicarnassus and I have passed over or commented only very briefly on important historical matters and essential archaeological remains.

I hope though that it has been possible to show, that although Bodrum does not have any overwhelming marble ruins of the Hellenistic and Roman period seen so abundantly at other historical places, it does not mean that the cultural and intellectual history of Ancient Halicarnassus is less important. It far supersedes that of most other places and in fact there are very few, if any, places in western Turkey that has such important evidence from the Late Classical period – the time of Mausolus – when so many essential characteristics for the art and architecture and culture of the following centuries were created. I don’t think that there are any places of equal importance to Miletos, Ephesos and Halicarnassus at this crucial period in the history of ancient civilisation. In Miletos and Ephesos these phases have not yet been researched except for the Artemision temple – in Halicarnassus they have.

But Halicarnassus is not only important for the time of Mausolus. In fact Halicarnassus has remains dating from the prehistoric necropolis at Müskebi, it has early Classical remains of the Temple of Apollo in the castle, rich remains from time of Mausolus, Hellenistic remains in the Salmakis fountain, Roman and Late Roman houses and tombs with their rich mosaic floors, early Byzantine, medieval remains in the magnificent Castle of St Peter, mosques and baths and tombs and a shipyard of the Ottoman period and impressive tower houses and elegant Classicistic town houses in Aegean style right up to the last century. Bodrum and Halicarnassus is rich in all periods and, in the important Late Classical period – the time of the Ionian Renaissance – it was second to none.

Bodrum has unique potentials for becoming a historical town of outstanding importance but it must be treated with care and respect for what previous generations have achieved and left to us to transfer to future generations.

Professor Poul Pedersen
12 November 2014

Ön Bilgi: Aşağıdaki metin; Güney Danimarka Üniversitesi ‘’Halikarnassos Projesi’’ başkanı Sayın Prof. Dr. Poul Pedersen’in Heradot 3. Yaş Akademisinin daveti ile 12 Kasım 2014 günü Karia Princess Oteli’nde verdiği Konferans metni esas alınarak hazırlanmıştır.

Asıl uzmanlık alanım Arkeoloji olmadığı için; sunum şeklim ve verdiğim ilave bilgilerdeki olası hatalarım için hoşgörünüze sığınıyorum.

GİRİŞ

Antik Halikarnassos’un tarihi hikayesi ve 1966’dan günümüze kadar yarım asırdır süren Danimarka kazıları hakkında bilgi sunmam için yaptığınız davete çok teşekkür ederim.

Danimarkalıların neden Türkiye’deki tarihi yerlerle bu kadar yakından ilgilendiğini merak ediyor olabilirsiniz.

Tarih içinde yaşamış diğer topluluklardan öğreneceğimiz çok şey olduğuna inanmamızın yanında

Danimarka ve batı kültürünün Akdeniz bölgesinde özellikle Italya, Yunanistan ve Türkiye’de şekillendiğine inanmamız ana sebeplerdir.

Düşüncemize göre Demokrasi ilk önce Atina’da kuruldu.

Felsefe Batı Anadolu’daki İyonya’da gelişti. Tarih yazım prensipleri Herodot tarafından Halikarnassos’ta oluşturuldu.

Daha Lise sıralarında her Danimarkalı talebe Herodot’tan bazı bölümleri çalışmak, hatta ezberlemek mecburiyetindedir.

Mesela; Kopenhag Katedrali ,Adalet Sarayı, hatta yaşadığım şehir Aarhus’un tren istasyonu İyon tapınakları şeklinde inşa edilmişlerdir.

Didim Apollo Tapınağı en büyük örnek olmuştur.

Herşeyden önce şunu belirtmeliyim ki, Halikarnas Türkiye’deki diğer tüm antik kentlerden çok farklı ve benzersiz özelliklere sahiptir.

Türkiye’nin dört bir yanında çok iyi korunmuş; gösterişli sütunlu caddelere, devasa Roma hamamlarına, harika zafer taklarına ve ana giriş portallarına ve ulu tapınaklarına sahip birçok tarihi şehir mevcut.

Ama hemen hemen bütün bu şehirlerde görülenler Roma devrine ait kalıntılardır.

Mausolos’tan yüzlerce yıl sonra inşa edilenler, kesin bir mimari standarda göre yaratıcılığa ve orijinaliteye pek yer vermeyen, orta sanatsal kalitede, ezici azamette süslemelerle bezenmiş birbirine benzeyen şehirlerdir.

Halikarnas ise onlardan 500 yıl kadar önce inşa edilmiş ve o günden bu güne kadar kesintisiz yerleşime uğramış; 2500 yıldır tahrip edile gelmiş, yapı malzemeleri yeni yerleşimlerde tekrar tekrar kullanılmış, mermerleri yeni yapıları adeta beyazla yıkamak için kireç ocaklarında eritilmiş; harç yapmakta kullanılmıştır. Orijinalitesi olan, yaratıcı bir görüşle zamanının en önde gelen mimar ve sanatkarlarınca yontulmuş, yüksek sanatsal kaliteye sahip malzeme kullanılarak inşa edilmiş yapılarla donatılmış, harika bir kenttir.

Şu anda diğer antik şehirlerdeki gibi ayakta kalmış etkileyici anıtları görülemiyor çünkü çeşitli nedenlerle Halikarnas’ın çok az bir bölümü kazılabilmiştir.

Belki de toprağın altında, diğer antik kentleri kıskandıracak nitelikte, harika eserler ve gerçekler keşfedilecekleri günü bekliyor.

Geçmişi kısaca özetlersek;

Karia ve Halikarnassos, MÖ 546’ya kadar Lidyalıların kontrolü altında idi.

546-480 arası 135 yıl Perslerin, bundan sonra 80 yıl kadar Atinalıların, MÖ 400-334 arası yine Perslerin hegemonyası altında kalmıştır.

İşte konumuz olan Hekatomnid sülalesi, Perslerin bu ikinci hakimiyet devrinde tarih sahnesine çıkıyor ve bu hakimiyetleri Büyük İskender’in Anadolu’ya ayak basmasına kadar, MÖ 334 yılına kadar 60 yıl kesintisiz olarak devam ediyor.

Arkaik devirde önce Lidya ve Perslerin sonra en parlak devrini yaşayan Atinalıların daha sonra yine Perslerin hükümranlığında yaşayan Karia; bu politik git-gellerde nasıl ayakta kalmıştır?

Ekonomisi ve sanat yaşamı nasıl etkilenmiştir?

Çok çarpıcıdır. Karyalılar Lidya ve Pers idaresinde en parlak devirlerini yaşarken;80 yıl süren Atina hegemonyasında tam bir yıkım yaşamışlar.

Persler, MÖ387 yılında yapılan ‘’Kral Barış anlaşması’’ ile Batı Anadolu’ya tam ve kesin olarak hakim olmuşlar ve bu güven ortamında Karya Satraplığına getirilen Hekodomnos sülalesi barışın getirdiği zenginliği kültür ve sanatın gelişmesine kanalize etmiş, kendi ‘Kar’ gelenek ve değerlerini unutmadan sanat, kültür ve mimarilerini Helen kültürü ile harmanlamağa çalışmıştır.

Tabii ayni devrin zenginliğinden zamanın Batı Anadolu şehirleri de nasibini almış. Daha sonra‘’Iyon Rönesansı’’adı verilecek büyük bir aydınlanma dönemini yaratmışlardır.

Efes’te 356’da tamamen yakılan Artemission yeniden ayağa kaldırılarak, Mausoleum ile birlikte ‘Dünya’nın 7 harikası’ listesine girmiştir.

Maussolleum’u donatan sanatkârlardan bazıları Artemission’un yeniden inşasında da görev almışlardır. Mesela Scopas, Maussolleum’daki işi bitince Efes’e gitmiş ve Artemis tapınağının kolon kabartmalarını yapmıştır.

MAUSOLOS SÜLALESİ

Şimdi Mausolos’un soy ağacına bir göz atalım;

Sülalenin büyük atası Hyssaldomos, Bodrum-Milas yolu üzerindeki Kyndia kentinin Artemis tapınağı rahipliğinden zamanla, Mylasa’daki Zeus Carios tapınağının başrahiplik mevkiine yükseliyor. Hyssaldomos ölünce yerine oğlu Hekatomnos geçiyor. Tam bu sıralarda Persler tüm batı Anadolu’yu yeniden ele geçirmişler ve Anadolu’yu satraplık adı verilen idari bölümlere ayırmışlar ve başlarında Pers soyundan gelen Satraplar atamışlar. Fakat her nedense sadece Karia satraplığına pers olmayan Hekatomnos’u atamışlar. Tahminen MÖ 392 Hekatomnos’un satrap olduğu yıl ABA isimli bir hanımla evlidir. 5 çocukları oluyor;3 erkek 2 kız.

En büyükleri Mausolos büyük kızkardeşi Artemisia ile ,Ortanca İdrius küçük kızkardeş 1.Ada ile, en genç erkek kardeş Pixodaros belki de başka kızkardeş olmadığından geleneği bozarak Kapadokyalı prenses Aphneis ile evleniyor.

Bu aile içi evlilikler Mısır, Yunanistan ve Pers hükümdar ailelerinde görülmektedir.

Bir not olarak; Pixodaros’un kızı ‘’genç Ada’yı’’ Mekodonya prensi İskender ile evlendirme girişimleri olmuş fakat Alexander’in babası Philip buna rıza göstermemiştir.

İskender,334 yılında Halikarnassos üzerine yürüdüğünde, I.Ada yönettiği şehir Alinda’yı kendisine teslim etmiş ve kendisini oğlu olarak kabullenmesini istemişti.

İskender de Ada’yı tekrar Halikarnassos’a valise olarak atayarak sülalenin bir müddet daha iktidarda kalmasını sağlamıştı.

III-HALIKARNASSOS – YENİ KARİA SATRAPLIK BAŞŞEHRİ

MÖ 377’de ölen Hekatomnos’un yerine geçen oğlu Mausolos 370 yılı içinde Mylasa’dan ayrılarak merkezini Halikarnassos’a taşıdı. Hiçte kolay olmayan bu masraflı operasyonu neden yapmıştı?

Tarihsel açıdan bakarsak nedeni çok basit ve açıktır. Persler Ege kıyılarını yeniden tamamı ile ele geçirmişler, imparatorluklarının en batı ucunu güvenlik altına almak istemektedirler.

En batı uçta Pers çıkarlarının korunabilmesi için, kuvvetli bir donanmaya ve uygun bir limana ihtiyaçları vardır.

Mausolos doğal ve korunaklı limanı, kara savunmasına uygun coğrafyası, ticarete açık konumu nedenleri ile Halikarnassos’u başşehri olarak seçmiş ve Myndos ile Theangela dışında kalan 8 Karya şehrinin halkını, kurduğu bu yeni şehre zorla göç ettirmiştir.

( Mausolos ayrıca, denizden en az 5-6 km içeride bugünkü Karakaya’ya yakın tepelerde yer alan Myndos kentini iki doğal limana sahip ve korunaklı bir mevkii olan bugünkü Gümüşlük bölgesine kaydırmış ve eski Myndos halkını buraya göçe zorlamış, böylece 2. bir liman ve savunma üssü kazanmıştır.)

Denizden gelecek tehlikelere karşı çok korunaklı bir deniz üssü olan Halikarnassos’a yerleştikten sonra hemen kara savunması için surların yapımına geçildiğini zannediyoruz.

VITRUVIUS VE HALIKARNASSOS

Vitruvius MÖ I. asırda yaşamış, asıl mesleği askeri mimarlık olan Romalı yazar ve gezgindir.

Mimar Sinan’a benzeteceğimiz Vitruvius “On Kitapta Mimarlık” isimli anıtsal eseri ile çok bilinir. Halikarnassos’a İmparator Augustus zamanında, Mausolos’tan tam 340 yıl sonra gelmiş olmalı. Bazı nedenlerle, kitabında Halikarnassos’a diğer bütün şehirlerden çok daha fazla yer vermiştir. Bunun nedeni; şehri çok sevmiş olması ve Maussolleum’un mimarı Pytheos’a olan büyük hayranlığı olabilir.

Şöyle diyor Vitruvius;

‘’Halikarnassos bir tiyatroya benzer,

Limandan Kuzeye doğru bakalım

Forum, Agora, Pazar yeri, tiyatronun sol kanadı, tiyatronun Orkestra bölümünü

Geniş Liman caddesi ve ortasında Mausoleum, Diazomayı

Daha yukarılarda bulunan Mars Mabedi, Tiyatronun en üst kısmını temsil eder.

Şimdi yüzünüzü denize dönün ve sağa bakın,

En sağda Hermes ve Aphrodite tapınakları ve kutsal alanları ile Salmakis Çeşmesini

Sola bakarsanız Mausolos’un sarayını görürsünüz.

Şimdi de Saraydan kuzeye doğru bakalım; Sağ tarafta liman ve Pazar yeri ve de şehrin bir yarım ay şeklindeki surlarını görürsünüz.

Sola dönüp tamamen aşağı doğru bakarsanız, duvarların altında ‘Gizli Liman’nı’ görürsünüz.

Mausolos kimseye görünmeden aşağıdaki gemici ve askerleri ile ilişki kurabilirdi.’’

MAUSSOLLEION

Mausolos, MÖ 370’te Halikarnassos’a daha ilk gelişi ile birlikte yeniden yaratacağı ‘’Mausolos kentinin’’ tam orta yerinde dev bir teras üzerinde kendisi için bir anıt mezar, Maussolleion’u, inşa ettirmeyi düşünmüş olmalı.

Antik çağda mezar ve mezarlıklar hep şehrin surları dışında, ana giriş kapısının iki yanında veya şehre gelen yol kenarlarında yapılırdı. Sıradan hiç bir yurttaşın mezarı şehir içinde yapılmazdı.

Şehir merkezlerinde, agoralarda sadece yarı mitolojik kişiliklerin mezarlarına yer verilirdi.

Halikarnassos’da da ayni usul ve yapılanma uygulanmıştır.

Çok açık ki Mausolos sıradan bir vatandaş değildi ve yüce bir kahraman ,Yarı Tanrı idi.

Şehrin kurucu kahramanı (the founding-hero) olarak görülmek-hatırlanmak istiyordu.

Mausolos tüm bu özellikleri taşıyan biri idi. Şehrin kalbinde gömülmeyi hak ediyordu.

TERAS

Teras kendi başına antik çağda hiç bir yerde görülmemiş boyutlarda dev bir anıttı.

Doğu-Batı istikametinde 242 metre Kuzey-Güney yönünde, 105 metre genişliğinde idi.

Nerede ise 26 000 metre karelik bir alanı kapsıyordu. Doğu duvarı 7 metre yüksekliğinde koyu mavi Koyunbaba volkanik taş ocaklarından getirilen blok taşlarla örülmüş olup, temenos olarak adlandırılan teras çevresi 2,5 metre yüksekliğinde eyaz mermer ile kaplanmıştı.

Rodos Şövalyeleri 15. yy’da (1401) St.Peters kalesini inşa ederlerken bu teras ve duvarların mermerlerinin nerede ise ile tamamını kullanmışlardır.

Tepecik camiinin son cemaat bölümü sundurmasında görülen koyu mavi taşlar, terastan arta kalan bloklardandır.

Kalan bir kaç parçadan ana giriş portalının doğuya baktığını, doğrudan Agora’ya veya Form’a açıldığını anlıyoruz.

Bu devasa terasın yapılış nedeni bellidir. Anıtın görkemini alabildiğince arttırmak.

240 metre uzunluğundaki teras Kos adasından bile rahatlıkla görülebilmekte idi.

Antik devrin en büyük ve görkemli altyapılarındandır. Kendisinden yüzyıllar sonra yapılacak olan Bergama terası ile kıyaslanabilir.

Gerçekte, Maussolleum bu dev platformun güney-doğu köşesine kondurulmuş gibidir. Geriye alabildiğine geniş boş bir alan kalmaktadır.

Acaba böylesi görkemli, gösterişli bir teras yapmanın başka bir nedeni olabilir mi?

Kesin olarak bilmiyoruz.

Ama bunun arkasında Pers geleneğinde var olan cennet benzeri bir botanik bahçesi, bir ‘’Paradeisos’’ yaratma fikri olabilir.

MAUSSOLLEION

Mimarlar Maussolleion’u yapmağa başlayınca birçok problemlerle karşılaştılar.

Bunlardan birisi bir köşesinden geçen bir yeraltı tatlı su kanalı idi.

Halikarnassos’a Göktepe’nin arka taraflarından yeraltı tünelleri ile şehre su taşıyan bir yapı mevcuttu ve muhtemelen Herodot devrinde Mausolos’tan 100 yıl kadar önce yapılmıştı.

Nerede olduğunu tam olarak bilmiyoruz ama bir mühendislik harikası olduğu muhakkak.

Bu zorluk mimarları durduramadı. Su tünelini ve su deposunu yıktılar ve su yolunu terasın çevresinden dolaştırarak önce güneye sonra doğuya doğru yönelttiler. Terasın doğu kapısına yakın, Agora’da yaptıkları gösterişli bir çeşmeye taşıdılar.

İnşa edecekleri dev Mausolum’un ağırlığını taşıyabilmesi için bu bölümü Gümüşlük Koyunbaba koyuna bakan volkanik taş ocaklarından getirdikleri kaya blokları ile doldurdular.

(Gümüşlük klasik müzik festivali 2 yıldır bu taş ocağında yapılmaktadır)

Halikarnassos halkına hizmet eden bu Agora çeşmesinden başka birkaç kilometre batıda Kaplan kalesinin eteklerinde Salmakis çeşmesi adı ile tanınan ve su perileri ile ilişkilendirilen kutsal bir alan içinde diğer bir tatlı su kaynağı daha vardı.

Eski Çeşme mahallesinde bulunan bir rölyefte Tanrı Hermes, bir kaç su perisi ve Boğa ile temsil edilen su tanrısı resmedilmiştir. Bu Salmakis çeşmesi ile ilintili olmalıdır.

Mausolos’un mezar odasını planlanan devasa anıtın altına oyulmasını istemesi mimarların işini dahada güçleştirdi. Kaya kütlesi oyulmalı ve oda yapılmalı idi. Fakat Yeraltı suları toplanabilir ve odayı istila edebilirdi bu lahitlerin sular altında kalması demekti.

Mimarlar yukarıda adı geçen su tünelinin de aşağısına inecek şekilde çepeçevre bir tünel kazdılar ve drenaj suyunu doğu ve güneye gelecek şekilde eğimlendirerek yönlendirdiler.

Yaşlı Pliny (Pliny the Elder) gibi eski bir kaynaktan öğrendiğimize göre Anıt üç ana kısımdan meydana geliyordu.

En altta 25 metre yüksekliğe varan dev bir podium.

Podyum; Koyun Baba Taş ocaklarından getirilen 100.000 den fazla volkanik taş bloğundan oluşmakta idi. Herbir blok birbirine demir klemplerle tutturulmuş ve üzerlerine kurşun dökülerek sağlamlaştırılmıştı. Ayni teknik daha sonra Mausolos sarayında da kullanılmıştır.

Dev koyunbaba taş blokları beyaz mermer ile kaplanmıştı.

Haçlılar hemen tüm heykelleri eritip kireç yapmışlardı ama geriye kalabilen parçaları değerlendirdiğimiz zaman 3 değişik büyüklükte heykelin var olduğunu düşünebiliriz.

Normal boydakiler; kahramanlara yakışır boydakiler ve dev-asa tanrısal boydaki heykeller.

Podyumu çepeçevre saran heykel kuşakları mevcuttu ve buralarda Pers-Yunan savaşları işlenen

en önemli konulardandı.

Ama bir heykel serisi vardı ki, daha sonraki idarecilere ikonografik örnek teşkil etmiştir

Bu seri; Aslan avlayan, kahramanca savaşan, Tanrılara kutsal hediyeler sunan ve yabancı elçileri kabul eden satrap sahneleridir. Bu dizi heykellerden geri kalanların hemen hepsi bu gün British Museum’dadır.

Podyum’un üstünde, Peristyle (tek veya çift sıra halinde çepeçevre dizilmiş) formasyonunda dizilmiş, 10 metre yükseklikte 36 adet İyonik sütun mevcuttu.

Sadece burası için dizayn edilmiş başlıklarla donatılmışlardı. Sütunlar arasında Mausolos ve Artemisia’nın heykelleri yerleştirilmişti.

Üçüncü bölüm; Peristyle bölümünün üstünde 24 geniş mermer basamaklı piramidal çatı.

Piramidin köşelerinde koruyucu aslan heykelleri.

Çatının tepesindeki düz platformda Mausolos ve karısı Artemisia’yı taşıyan, 4 dev atın çektiği iki tekerlekli savaş arabası(Quadriga).

Şunu da biliyoruz ki, baş mimar Priene’li Pytheos’tu.

Mausoleium’daki başarısından sonra yurttaşları onu Priene’ye çağırarak Priene’in meşhur Athena tapınağını inşa ile görevlendirdiler.

Şunu da biliyoruz ki Yunanistan’ın en meşhur heykeltraşları: Leochares, Timotheos, Bryaxis ve Scopas ve belki de Praxiteles, Mausoleum’u heykelleri ile donattılar.

Bunlardan bazıları daha sonra Efes Artemission’unda çalıştılar.

Praxiteles, Knidos çıplak Artemis’ini yonttu ki o devirde Knidos’un Hekatomnidlere ait olabileceğini düşünüyoruz.

Mausolos’un cenaze merasimi ve mezar odası hakkında ne biliyoruz?

Mezar odası son taşına kadar soyulmuştu.

Milasa’daki Hekatomnus’un mezar odası ve lahti bize bir fikir verebilir.

Mesela burada gördüğümüz, öbür dünyada kendisine hizmet edecek hizmetçi kabartması gibi, Mausolos’un odasında da benzeri olmalı.

Ayni sahneyi Belevi mezarında da görüyoruz.

Mezar odasında ele geçen çok kıymetli renksiz cam parçaları bize mükemmel bir ziyafet takımını işaret ediyor.

Mezar odası ile ante arasında çift kapılar olmalı ve yerinden oynatılamıyacak kadar ağır blok taş ile kapatıldıktan sonra otomatik olarak yerlerine düşen bronz tespit pimleri ile kilitlenmiş olmalı.

Mezar odasının dışına alabaster parfüm şişeleri, nadide Atina seramikleri yerleştirilmiş olmalı.

25 koyun veya keçi,5 öküz,10 horoz, 3 tavuk, 8 domuzun eti ayrıca 26 tavuk yumurtası, yukarı çıkan merdivenlerin iki tarafına yerleştirilmiş olmalı.

Bu kadar malzemeyi Mausolos’un gittiği yeraltı dünyasında mı kullanacağını, yoksa gömüden sonra verilecek krallık ziyafetinde Mausolos’a ayrılan kısım mı olduğunu bilmiyoruz.

Eminiz ki çok büyük bir ziyafet verilmiştir. Ziyafete cenaze merasimine katılan herkes davetli olmalı; Aile üyeleri, resmi davetliler, rahipler, askeri erkan, sanatkarlar, şairler, cenaze oyunlarına katılacak artistler.

Perideipnon adı verilen bir ritüel. Helen adetlerine göre bu ziyafet mezarlıktaki rituellerin hemen arkasından verilirdi.

Perideipnon büyük ihtimalle bu olay için kurulan çadırlarda verilirdi; bu nedenle hiç bir kalıntı-buluntu günümüze ulaşmamıştır.

Dr.John Lund Maussolleion’dan ele geçen çanak çömlekler (pottery) üzerinde çalışmış ve bulgularını yayınlamıştır.

Agorada kullanılmayan bir kuyuya (Well A) 9 anfora dolusu sakız adası şarabı ile1 anfora dolusu Kos adası şarabı doldurulmuş olmalı.

Sakız adası şarapları (Chian wine) ve Kos adası şarabı(Coan wine) çok kıymetli olup buradaki ölçülerle en az 200 litre olmalıdır. (Bu anforalar anılan kuyu içinde bulunmuştur.)

Çok kıymetli ve pahalı olan bu şarapların sadece çok nadir zamanlarda içildiği biliniyor.

Muhakkak ki, Mausolos’un cenaze ziyafeti de bu nadir ziyafetlerden biri idi.

LİMAN ve AGORA

Liman bugünkü konumunda idi ama bugünkü kaleye paralel konumda batık bir mendirek mevcut. Askeri limanı korumak için inşa edilmiş olmalı, muhtemelen mendireğin doğusunda yer alıyordu. Antik çağda askeri gemiler karaya çekilerek barakalarda korunurdu. Bu yer bugünkü belediye ve Camii bölgesinde olmalı.

Pazaryeri limandan bugünkü Turgut Reis caddesine kadar uzanıyor olmalı.

Bununla ilgili hiç bir buluntu elimize geçmedi, sadece bazı yazıtlarda Pazar polisinden bahsediliyor (Agoranomoi) ve ürünlerin en yüksek satış fiyatlarını gösteren bir tamim yazıtı ele geçti.

ANA CADDE VE ŞEHİR PLANI

Çarpıcı bir şekilde bugünkü ana cadde ve sokaklar hatta bazı bahçeler Mausolos’un şehir planına aynen uyuyor. Bilhassa Turgutreis caddesi antik çağdaki gibi doğu batı eksenini takip ediyordu ve 15 metre genişliğinde idi.

MARS MABEDİ VE KUTSAL ALANI

Savaş tanrısı Mars’ın bu mabedi antik çağda çok önemli idi.

Vitruvius’tan biliyoruz ki, tapınak kutsal heykeli Leochares veya Timotheos tarafından yapılmış. Bildiğiniz gibi her iki sanatkar da Maussolleion inşasında yer almışlardı.

Tapınak Maussolleion ile ayni zamanda inşa edilmişti. Günümüzde bazı mermer parçalar halen görülebilir in situ durumdadır.

Çok büyük bir tapınaktı ve sütunları 12 metre boyunda idi.

Priene Athena tapınağının da kolon boyları ayni yüksekliktedir. Maussollein ve Priene Athena tapınağının mimarı olan Pytheos, Mars mabedinin de mimarı mı idi? Bu yüzden mi ayni özellikteki sütunlar kullanıldı?

Tapınak terası Maussolleion terası gibi 105 metre genişliğinde idi.

Maussolleion ile birlikte şehrin en görkemli yapıları idiler.

Bu günkü Bodrum-Turgut Reis ana yolu Teras üzerinden geçmektedir.

Fakat büyük bir şans eseri bir köşesi çaprazda kalarak kurtulmuştur.

Günümüzde lastik tamircilerinin tamirhaneleri altında olup, çevre yolundan rahatlıkla görülebilir.

150 yıl kadar önce İngiliz C.T.Newton Tapınakta yüzey araştırmaları yapmış ama iyi dokümante edemediğinden günümüze fazlaca bir bilgi gelmemiştir. Yeni baştan detaylı bir kazıya gerçekten ihtiyaç vardır.

1988’de yaptığımız jeofizik araştırması ile Altar ve Propylon’un yerini saptamıştık.

Kazıya halen başlanmaması büyük eksikliktir. Kazıldığında inanılmaz buluntulara ulaşacağımıza kuvvetle inanıyorum.

AFRODİT ve HERMES TAPINAKLARI ve MEŞHUR SALMAKİS ÇEŞMESİ

Tapınakların Kaplan Kalesi tepesinde olması gerekir fakat 1978 yılında karımla o bölgede yaptığımız araştırmada hiç bir kalıntıya rastlayamadık. Daha sonra da araştırma yapmak mümkün olmadı. Fakat Salmakis çesmesi ile ilgili olarak çok şanslıyız.

1985 yılında a bölgenin sahibi çiftçi Kaplan kalesi doğu kıyısında bir duvarda üzerinde antik yazılar bulunan antik bir parçaya rastladığını müzeye bildiriyor. Müze Aykut Özet Beyi adı geçen mahalle gönderiyor. Aykut Bey, yazıtta ‘’Su perisi Salmakis’’ ibaresini tespit ediyor. Müze müdürü Oğuz Alpözen, Danimarkalı heyetin de davet edilerek araştırmanın genişletilmesini isteyince, biz de heyete katıldık. Daha sonra anlaşıldı ki; Söz konusu yazıt son 10 yılın en önemli yazılı buluntusudur. Kimliği bilinmeyen bir şaire ait bu yazıt 61 satırdan oluşmaktadır.

Konu ile ilgili olarak, Kalede uluslararası geniş katılımlı bir sempozyum düzenlendi ve

konu enine boyuna tartışıldı. Neticede Salmakis yazıtı hakkında bir kitap hazırlandı. Arkadaşımız epigraf Signe Isager Yazıtı tercüme etti ve yayınladı.

Yazıt olağanüstü idi. Antik bir yazıt olmasının yanında Salmakis Çeşmesinin gerçek mevkiini de belirtiyordu. (Daha önceleri çeşmenin Bardakçı koyunda bulunan ve Eski Bodrumluların teknelerle su aldığı kaynağın bu çeşme olduğu zannediliyordu)

Yazıttaki en kayda değer bilgi; Halikarnassos’un MÖ 1. Asırda olağanüstü entellektüel bir şehir olduğunu, birçok meşhur şair, tarihçi, yazar ve tiyatro eseri yazarına sahip olduğunu ve şehrin bu kişilerle gurur duyduğunu belirtmesidir. Salmakis yazıtı hiç şüphe yok ki, Halikarnassos’ta keşfedilen en önemli eserlerdendir.

MAUSSOLOS’un SARAYI

Vitruvius’a göre Saray limanın doğu ucunda, Salmakis Çeşmesinin tam karşı sahilinde idi. Her ne kadar Vitruvius’un açıklamaları ile bugünkü bazı buluntuları birleştirmekte zorluklarla karşılaşsak da, Saray kesinlikle bu günkü Kalenin olduğu yerde idi.

2001 yılında Müze, Kale içinde, antik çağdan kalma yapı ve kalıntıları araştırmak için bir proje başlattı ve Danimarka heyetini de davet etti. Danimarka Calsberg vakfından temin edilen bir fon sayesinde kale içinde kalan bazı antik duvarlarda kazı başlatıldı.

Kalenin batı tarafında 6 metre yüksekliğinde bir teras duvarı tespit edildi. Aynen Maussolleum’un yapımında kullanılan Koyunbaba volkanik taşı kullanılmış, bloklar birbirine ayni teknik ile bağlanmıştı. Bloklar demir klemplerle kenetlenmiş ve kurşun dökülerek sağlamlaştırılmıştı. Bu denli güçlü bir temelin ne için yapıldığını bilmiyoruz ama Mausolos devrinden kaldığından eminiz. Muhtemelen bir tapınak temeli,(belki de Apollon tapınağının) veya Sarayın ana giriş yapısı idi. Ayrıca kalede hiç harç kullanmadan eski bir teknikle örülmüş su sarnıcının da Mausolos devri Sarayından kalma olduğu kanısındayız.

ŞEHİR SURLARI

1998 yılında Prof. Ender Varinlıoğlu, Ericsson Turkcell sponsorluğunda yapılacak şehir sur projesi için Danimarka heyetini davet etti. Proje İzmir üniversitesinden Prof. Altan Çilingiroğlu ve Müze müdürü sayın Oğuz Alpözen’in başkanlığında Türk araştırmacılarının katılımı ile başladı.

Anne Marie Carstens’i alan sorumlusu olarak görevlendirdim ve 3 yıl boyunca çalışarak bu büyük projeyi dokümante etti. Ama sur araştırmaları bitirilemedi. İzin alabilirsek 2015 içinde bu projeyi bitirmeyi ve kitaplaştırmayı hedefliyoruz.

Çalışmalarda, en etkileyici neticeyi Myndos Kapısını kazan ve restore eden Türk arkadaşlarımız aldı. 2 güçlü kule, iki tarafa uzanan 25er metrelik avlu ve giriş bölümleri restore edildi ve bu noktanın ne güçlü bir savunma noktası olduğunu ortaya koydular.

‘’Mausolos Şehrinin’’ 7 km’ye ulaşan etkileyici surlarının tamamı ile ortaya çıkarılması ve restore edilmesi, değişik taş ve kaya oluşumlarının işçiliği nasıl etkilediği ve taş ocaklarının belirlenmesi, surlar boyunca kule ve merdivenlerin ortaya çıkarılması zahmetli olmasına karşın buna fazlası ile değecek nitelikteler. Surlar, muhtemelen 5-6 değişik yükseklikte yapılmış, üzerinde korunaklı yürüme yolları yapılmış, Duvar önlerinde derin çukur ve hendekler açılmış. Bu durum Myndos kapısında açıklıkla görülüyor. Aynı durumu surların geçtiği tepeleri dolaşırsanız da görebiliyorsunuz.

Halikarnassos surlarının özelliği 4 büyük hisar ve bazı yerlerde her 50 metrede bir kulenin olması. Salmakis, Göktepe, Kuzey-Doğu hattı ve St. Peters Kale Hisarları kendi başlarına savunma yapabilecek bağımsız kaleler gibi güçlendirilmişti.

Mausolos’un sarayı da Kale hisarı bölgesindeki yarımadada yer almakta idi.

Halikarnassos şehir surları Anadolu’da uzun zamandır terkedilen güçlü surlar inşa etme anlayışını yeniden gündeme getirmiş ve Herakleia, Ephesos ve Bergama surlarına örnek teşkil etmiştir.

VITRUVIUS’un BAHSETMEDİĞİ ANITLAR

Şu ana kadar Vitruvius’ün kitabında bahsettiği anıtları konuştuk; Kendisi bazı anıtları çok etkileyici bulmadığından veya bazıları ondan sonra yapıldığından kitapta yer almıyorlar.

Vitruvius’a teşekkür ederek, onun yazmadıklarını ziyaret edelim.

TİYATRO hakkında ne diyebiliriz; Vitruvius hiç bahsetmiyor.

En son Prof. Serdaroğlu tarafından kazıldı. Hellenistik bir stilde yapılmış; sahne Roma devrinde Mausolleum’un teras mermerleri kullanılarak çok süslü olarak yapılmış.

Yapı tekniği açısından en eski Yunan tiyatrolarına benziyor.

Serdaroğlu Mausolos devrinden olduğunu söylüyor ama emin değiliz.

STADYUM :Vitruvius tiyatrodan bahsetmediği gibi stadyumdan da bahsetmiyor.

Belki erken Roma devrinden kaldığı için etkilenmemiştir. Fakat Bahadır Berkaya’nın 1988 yılında yaptığı kazılar çok büyük olduğunu ve iyi korunarak günümüze kadar gelebildiğini ortaya koydu.

Yakın arkadaşım Ali Uçarer ile yıllar önce stadyumun yerini kesinlikle saptamış ve çevrede birçok taş oturma koltukları tespit etmiştik. Stadyumun bir gün kazılacağını umuyor ve Bodrum’a yeni ve önemli bir ziyaret noktası kazandıracağına inanıyorum.

DORİK STOA veya 30 sutünlu stoa: Fransız gezgin Choiseul-de-Gouffier’in gravürlerinden biliyoruz. Buraları 18.yyda ziyaret etmişti. Gravüründe yanlışlıkla burayı Mars tapınağı olarak tanıtıyordu. Londra’da Newton’ın notları arasında bulduğum bir fotoğraf sütünların 19. yy’da halen ayakta olduğunu göstermektedir. Newton 1855-56 da yaptığı kazıda Stoanın tabanının mozaik ile kaplı olduğunu saptamıştı. Günümüzde birkaç kırık sütun parçası in situ olarak halen durmaktadır. Maalesef Stoa kazıları halen yapılmamıştır.

GEÇ ROMA DEVRİ

Sadece Vitruvius’u takip edersek; Halikarnassos’un geç Roma devrinde , erken Bizans çağında yani, 4.,5. ve 6. yy’da, tekrar nasıl ayağa kalktığını, zenginleştiğini gözden kaçırmış oluruz. Bu yy.lara ait kalıntılar arasında bilhassa ; Bodrum’un her köşesinden fışkıran mozaik zeminleri, Bodrum Müzesinin kazısı ile Fırkateyn sokakta ortaya çıkarılan Charidemos evi (Roma Villası) mozaiklerini, Myndos kapısı dışındaki antik nekrapol, Türk kuyusu bölgesindeki Hagia Marina Manastır ve Kilisesi ile kilisenin batısında yeni keşfedilen antik yerleşim alanını sayabiliriz.

Charidemos evi 1990 yılında Yasar Yildiz tarafından keşfedildi, kazısı Danimarka heyetinin katılımı ile hızlandı ve bir yıl içinde hemen hemen tamamlandı ve Aarhus Üniversitesinden Birte Poulson tarafından kitaplaştırıldı.

Çalışmalarımız sırasında keşfedildi ki bu villa 1855 ve 56 da Newton tarafından da kazılmış ve bir çok mozaik taban sökülüp Londra’ya taşınmış. 2000 metrekareyi bulan dev bir villa. 1990’da bulunanlar Newton’un erişemediği parçalardı.

Kazıya devam edilirse birçok yeni mozaikle kaplı alana ulaşabileceği muhakkak.

Villa mozaik buluntularında; 4 mevsim betimlemesi, mitolojik deniz yaratıkları, balık ve yunuslar yer alıyor.

Yerinde korunması ve ziyarete açılması için tüm planlar yapıldığı halde bugüne kadar gerçekleştirilip ziyaretçilere açılamadı. MÖ 500lere ait Myndos kapısı necropolü Bodrum Müzesi tarafından kazıldı ve Birte Poulsen tarafından kitaplaştırıldı.

Bu mezarlıkta mezarlar 2 sokak boyunca dizilmiş. Mezar evleri iki katlı ve ikinci kat anma merasim ve ziyaretlerde kullanılmış ve Charidemos villasına benzer mozaiklerle süslenmiş.

Hagia Marina

Fazla bir şey bilmiyoruz. Newton burayı surla kaplı büyük bir manastır ve kilise kompleksi olarak tanımlıyor.

Gerçekten bir kule ve güçlü sur duvarları benzeri kalıntılar mevcut. Bodrum Müzesinin son zamanlarda yaptığı kazılarla bu çevrede ortaya çıkardığı antik yerleşim bölgesi ile birlikte önemli bir kompleksle karşı karşıya olduğumuzu anlıyoruz.

Türkkuyusu bölgesi geç antic dönem kalıntıları ile dikkati çeken çok önemli bir bölge.

Bu bölgede bilhassa Gökçeler sokak, antik bir sokak gibi. Hemen tüm eski yapılar Aya Marina-stoa, mars mabedi antik parçaları kullanılarak yapılmış ama son yıllarda bu eski evler birer birer yıkılıyor ve yerlerine yeni apartmanlar dikiliyor; tüm devşirme malzeme de tamamen yok oluyor.

Bu bölgede 18 yy seyyahlarınca belirlenen ve çizilen, üzerleri grafitili sütun parçalarına bugün erişmek hemen hemen imkânsız, modern yapıların altında yok olmuş, bir ikisi de kıyı köşelere saklanmış.

TÜRKKUYUSU TAPINAĞI, diğer enteresan bir konu olarak keşfedilmeyi bekliyor.

Çok fazla bir bilgimiz yok. Geç antik devirden, Mausolos zamanından kalma bir tapınak. Çevre evlerde devşirme olarak kullanılmış, mermer bloklar ve mermer çatı kiremitleri (rooftiles) keşfedildi.

SON DEĞERLENDİRME

Her ne kadar Bodrum diğer bazı büyük antik kentlerdeki gibi olağanüstü mermer kalıntıları sergilemiyorsa da, bu, Antik Halikarnassos’un kültürel ve entelektüel tarih yönünden diğer büyük kentleri gölgede bıraktığı gerçeğini gizleyemez.

Geç antik çağda, Mausolos döneminde sanat, mimarlık ve kültür alanında yaratılan ana karakteristikler ve değerler kendisinden sonraki yüzyıllara ışık tutmuş, geleceğin değerleri haline gelmiştir. Biz bu devreyi Iyonya Rönosansı olarak tanımlıyoruz.

Antik çağ medeniyetinin bu atılımına Halikarnassos’tan sonra Milet ve Efes de katılmıştır.

Halikarnassos, Efes ve Milet’in, Iyon rönesansında nasıl bir rol oynadığı henüz yeterince araştırılmamıştır. Halikarnassos’un önemi sadece Mausolos devri ile sınırlandırılamaz.

Tarih öncesi devirden günümüze kadar her devri özetleyen kalıntılarla dopdolu dev bir tarih platformu gibidir.

Müskebi’nin tarih öncesi nekropolü, Kaledeki klasik devir Apollo tapınak kalıntıları,

Zengin Maussollos devri kalıntıları, Hellenistik devir Salmakis çeşme ve kalıntıları, geç Roma ve erken Bizans devri villa ve mezar mozaikleri, Orta çağ kalelerinden en gösterişlisi St. Peter-Bodrum kalesi, Osmanlı cami, hamam ve mezarları, Osmanlı tersanesi, gösterişli kule evleri ve bir önceki yüzyıla ait zarif ege konutları ile Hlikarnassos –Bodrum bir tarih, arkeoloji, mimari ve sanat parkıdır.

AMA hassasiyetle üzerine eğilmeli, geçmiş nesillerin başardıklarına saygı duyulmalı ve bunları gelecek nesillere aktarmamız için bize emanet edildiklerinin farkında olmalı, bu inançla gereğini yapmalıyız.

Professor Poul Pedersen

12 Kasım 2014